Modelowe postępowanie
Zgodnie z art. 219 kodeksu postępowania karnego (Dz. U. z 1997 r., nr 89, poz. 555 z późniejszymi zmianami) w celu znalezienia rzeczy mogących stanowić dowód w sprawie lub podlegających zajęciu w postępowaniu karnym możliwe jest przeszukanie pomieszczeń i innych miejsc, jeżeli istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że rzeczy takowe się tam znajdują. Przeszukanie to środek dowodowy, który winien być stosowany z największą ostrożnością. W znacznym bowiem stopniu ogranicza konstytucyjnie gwarantowane prawa, przede wszystkim zaś nienaruszalność mieszkania (art. 50 Konstytucji). Stąd też przeszukiwać może prokurator albo – na polecenie jego lub sądu – policja (oraz np. ABW, Straż Graniczna itd.). Przed przystąpieniem do przeszukania policja powinna okazać postanowienie właściwego organu, zawiadomić o celu czynności oraz wezwać do wydania poszukiwanych przedmiotów.
Rewizja na legitymację
W przypadkach niecierpiących zwłoki przepisy pozwalają na dokonanie przeszukania po okazaniu nakazu kierownika określonej jednostki (np. komisariatu, komendy) albo też tylko legitymacji służbowej. Z tego rodzaju sytuacjami możemy mieć do czynienia, gdy nie ma czasu na starania o sformalizowaną decyzję właściwego organu, zwłoka zaś mogłaby doprowadzić do zniszczenia czy ukrycia poszukiwanych rzeczy. Typową tego rodzaju sytuacją jest właśnie podejrzenie o piractwo, gdzie zniszczenie dowodów przestępstwa zajmuje zaledwie minuty.
W literaturze prawniczej regulacja ta niejednokrotnie bywa krytykowana, zdaniem niektórych autorów przyznaje bowiem zbyt dużo uprawnień policji. Wskazuje się, że sformułowaniem “przypadek niecierpiący zwłoki” usprawiedliwiać można dowolnie wiele sytuacji. Nadużycia ogranicza tu jednak przepis, który nakazuje osobie dokonującej przeszukania w opisanym wyżej trybie niezwłoczne zwrócenie się do sądu lub prokuratury o zatwierdzenie przeprowadzonej czynności. Postanowienie sądu lub prokuratora, potwierdzające nakaz przeszukania, należy doręczyć osobie, u której dokonano rewizji, w ciągu 7 dni. Takie oficjalne potwierdzenie przysługuje jednak dopiero po zgłoszeniu przez podejrzanego odpowiedniego żądania, wpisanego do protokołu przeszukania. Policjant ma obowiązek (art. 220 §3 kodeksu postępowania karnego) pouczyć osobę, u której dokonuje przeszukania, o prawie do zgłoszenia takiego żądania. Ponadto warto zapisać numer legitymacji policjanta oraz zadzwonić do komisariatu, by sprawdzić, czy nie mamy do czynienia z oszustem-przebierańcem.
Zatrzymanie rzeczy lub przeszukanie powinno być potwierdzone protokołem, w którym między innymi należy dokładnie określić listę zatrzymanych przedmiotów oraz, w miarę możliwości, ich opis. Jeśli wymienione wyżej czynności nastąpiły w tzw. trybie niecierpiącym zwłoki, w terminie 7 dni czynność nie została zaś zatwierdzona, wówczas policja powinna niezwłocznie zwrócić zatrzymane rzeczy pierwotnemu właścicielowi. Takich obowiązków stróże prawa nie mają, gdy przedmioty zostały wydane dobrowolnie, a ich właściciel nie złożył wniosku o sporządzenie i dostarczenie mu postanowienia o oficjalnym zatwierdzeniu zatrzymania rzeczy.
“Proszę włączyć komputer!”
Niektórzy twierdzą, iż dane zgromadzone w systemach komputerowych nie są rzeczami, w związku z czym przeszukanie zasobów komputera jest nielegalne. Niewątpliwie trudno uznać dane komputerowe za rzecz, o której mowa w artykule 219 §1 kodeksu postępowania karnego. Obowiązujący jednak od 1 lipca 2003 roku artykuł 236a k.p.k. w części dotyczącej przeszukania i zatrzymania mówi o odpowiedzialności dysponenta i użytkownika systemu informatycznego w zakresie danych przechowywanych w tym systemie lub na nośniku znajdującym się w jego dyspozycji. Dotyczy to także korespondencji przesłanej pocztą elektroniczną. Zajęcie przez policję nośników komputerowych czy tylko zabezpieczenie samych danych jest więc zgodne z polskim prawem.
Aby nie szkodzić
Jedną z podstawowych zasad, o której stanowi procedura karna, jest prowadzenie przeszukania lub zatrzymania rzeczy z zachowaniem umiaru i poszanowania godności osób, których ta czynność dotyczy.
Przepisy nakazują przeprowadzanie niezbędnych czynności bez wyrządzania niepotrzebnych szkód i przysparzania dolegliwości. Mając na względzie wskazaną zasadę, zatrzymanie całych komputerów powinno mieć miejsce w sytuacjach wyjątkowych, a nie stanowić regułę. W większości przypadków mniej dolegliwe, a zarazem równie skuteczne będzie zarekwirowanie nośników danych, przede wszystkim zaś dysków twardych. Zarekwirowanie wszystkiego, co ma cokolwiek wspólnego z pecetem, włącznie z monitorem, drukarką czy skanerem, uzasadnione będzie jedynie w szczególnych przypadkach, na przykład podejrzenia o fałszerstwo pieniędzy itp.
Wszystko na piśmie
Gdy więc do naszych drzwi zapuka policjant, żądając przedstawienia zawartości dysków twardych, płyt CD i dyskietek do kontroli, nie musi okazywać nakazu przeszukania. Mamy jednak prawo domagać się przedstawienia takiego pisemnego postanowienia sądu lub prokuratury w terminie późniejszym. Warto także pamiętać o dopilnowaniu, by stróże prawa sporządzili protokół przeprowadzonych czynności oraz pozostawili pokwitowanie stwierdzające, jakie przedmioty i przez kogo zostały zatrzymane.
Osobom, których prawa zostały naruszone, przysługuje złożenie zażalenia. Gdy organa procesowe podczas prowadzonych czynności nie zachowały się zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa, możliwe jest dochodzenie odszkodowania od Skarbu Państwa. Te roszczenia powinny jednak być zdroworozsądkowe i faktycznie wynikać ze szkód poniesionych wskutek nieprawidłowych działań przedstawicieli władzy.
Chcę tu przestrzec, iż żądania odszkodowania, kierowane przez osobę, co do której istniało uzasadnione podejrzenie, że może używać nielegalnego oprogramowania, prawdopodobnie nie będą uznane. Niezależnie więc od tego, ile prawdy jest w legendach o masowych wizytach mundurowych i tajnych policjantów w setkach prywatnych mieszkań, “oni” mogą, i to mogą całkiem dużo.
| Policji nie zabraknie specjalistów |
| Kontrola jednego komputera trwa przeciętnie od kilkunastu minut do dwóch godzin, jeśli w przeszukaniu uczestniczy biegły, który na miejscu sprawdza legalność oprogramowania. Gdy nie ma biegłego, wówczas policjanci rekwirują rzeczy, które w ich przekonaniu mogą stanowić dowód popełnienia przestępstwa. W większości przypadków będą to dyski twarde, dyskietki i płyty CD. Jak zapewnia Marcin Szyndler z biura prasowego Komendy Głównej Policji, kontrola zawartości zajętych nośników w wyjątkowych wypadkach trwa dłużej niż miesiąc. “Nie ma sytuacji, by trzeba było czekać na specjalistę, gdyż biegłym zostaje osoba, którą policja uzna za kompetentną w danej dziedzinie” – mówi Marcin Szyndler i wyjaśnia: – “W razie potrzeby korzystamy z usług informatyków zatrudnionych w firmach”. Nawet jeśli kontrola legalności odbywa się od razu w mieszkaniu użytkownika, nie wszystkie niezbędne dokumenty trzeba przedstawić od razu. Jeśli z jakichś powodów właściciel komputera nie ma przy sobie wszystkich pudełek, licencji i oryginalnych nośników, ustala z policjantami termin przedstawienia brakujących dokumentów. |
